حیدر حب الله

ترجمه: سعید نورا

سوال[1]: من تحقیقی در مورد حقوق حیوانات در اسلام دارم، آیا نظر روشی یا پیشنهاداتی در این زمینه دارید که بتوانید به من ارائه دهید؟

پاسخ: این مبحث خوب، مفید و معاصر است و جمعی از محققین نوشته های ارزشمند، زیبا و مفیدی بر آن نوشته اند که جای تشکر و قدردانی دارد و آنچه در آن حائز اهمیت است - علاوه بر عناصر شناخته شده دیگر - موارد زیر است:

الف - تلاش برای تلفیق تقسیم بندی تحقیق بر اساس آنچه در فقه اسلامی و هماهنگ با قوانین روز آمده است، به گونه ای که عناوین به گونه ای تنظیم و تقسیم بندی شوند که با آخرین مصوبات حقوقی جهان در این زمینه مطابقت داشته باشد. دلیل این امر این است که ما تحقیق مستقل یا فصل مستقل فقهی در مورد حقوق حیوانات نداریم، به همین دلیل است که اساساً به جای اینکه وقت خود را صرف عناوین کلی و عام کنیم، به یک نمایه سازی معاصر در حقوق با در نظر گرفتن قوانین امروزی نیازمندیم.

ب - از این رو پیشنهاد می کنم که این تحقیق به صورت تطبیقی بین فقه مذهبی و فقه عمومی اسلامی و همچنین مقایسه بین فقه اسلامی و حقوق بشری باشد و در اینجا توجه به لایحه های حقوقی در سازمان ملل متحد و نهادهای آن و همچنین در تعدادی از کشورهای جهان که به توجه به حیوانات شناخته شده اند، مانند سوئیس و... بسیار مفید است. با فرض وجود متون فقهی یا حدیثی در زمینه تحقیق شما، مناسب است به آنها توجه کنید، در غیر این صورت می توان در مورد قواعد کلی شرعی صحبت کرد و سعی کرد از آنها برای وضع قوانین جزئی توسط شما استفاده کرد.

ج - اشتباه بسیار بزرگی وجود دارد که - به گمان من - بیشتر، اگر نگوییم همه کسانی که در مورد حقوق حیوانات در اسلام نوشته اند، مرتکب آن شده اند و آن این است که برخی از مواردی که آنها در حقوق گنجانده اند ممکن است ناشی از حق حیوان نباشد به آن اندازه که ناشی از حکمی مربوط به انسان است، مثلاً ممنوعیت کشتن حیوان مملوک انسان در غیر موارد ضرورت یا لزوم غذا دادن به آن، یا حفظ آن از تلف یا آسیب یا مانند آن. در تمام این موارد این ممکن است که این حکم به جهت حق حیوان در حیات و شکنجه نشدن باشد، اما همچنین ممکن است که دلیل آن حرمت اسراف باشد، به گونه ای که ارزش حیوان در اینجا به روح و روانش نباشد آنقدری که ارزش وی به عنوان یک مال مطرح باشد بنابراین اگر به جای آن سنگ یا میز بود بازهم به دلیل حرمت اسراف، از بین بردن آن حرام بود، بنابراین ما نیاز مبرمی به کشف عناصر حقوقی مربوط به خود حیوان داریم نه عناصر حقوقی یا وظیفی که مربوط به انسان باشد که حيوان به طور اتفاقی از آن منتفع می‌شود، بنابراین وجه و جهت حكم در اينجا بسيار مهم است، تا مبادا گرفتار تحمیل و تطویع نصوص نشده و بيش از طاقت بر آنها تحميل نكنيم.

د – تنها جمع آوری متون، فتواها یا مواضع مربوط به حیوانات که به نفع تصویر زیبایی که منعکس کننده موضع اسلام در مورد حیوانات باشد، مهم نیست آن اندازه که بررسی و رصد تصویر برعکس آن و تلاش برای تفسیر آن نیز مهم است ـ تا در بیان و کشف خود از نظام تشریعی دینی منصف باشیم – به عنوان مثال موضوعاتی مثل: عدم اهتمام اسلام به حیواناتی که در آستانه انقراض هستند و عدم اهتمام اسلام غالباً به حیواناتی غیر از دام (گاو، گوسفند، شتر...) و پدیده ذبح در منا بدون فتوای به توزیع غذا به فقرا یا صرف آن در راه منافع مردم، که به نوعی حکایت از شبهه اتلاف ثروت حیوانی بدون هیچ مقابلی است که با حقوق حیوان منافات دارد و این که در میان علمای مسلمان هیچ باب فقهی مربوط به حیوانات وجود ندارد که حکایت از آن دارد که حیوانات هیچ حرمتی ندارند یا  هیچ نظام قانونی در تشریع ندارند. زیرا بحث در مورد حیوانات در کتب فقهی مختلف از جمله کتاب صید و ذبح و خوردنی ها و آشامیدنی ها و حج و مسافرت و بیع و مانند آن پخش شده است و حیوان به خودی خود یک موضوع فقهی مستقلی نبوده است. اگر اسلام به فقه حیوانات اهتمام داشت، مثلاً یک فصل فقهی در این زمینه پیدا می‌کردیم، حتی می‌توان گفت که اساساً در اسلام ذهنیت حقوق حیوانات وجود ندارد.

باید با چنین ملاحظات انتقادی جدی - که برخی از آنها قابل مناقشه است - با عینیت بالایی برخورد کرد و سپس به نتایج صادقانه ای رسید که آنقدر که برای صیقل دادن چهره اسلام سعی در اغراق نکنید به آن اندازه که دنبال بیان موضع صریح شریعت در مورد حیوانات و حقوق آنها هستید، اگر فرض کنیم که به این نتیجه رسیدید که شریعت منظومه ای به نام حقوق حیوانات را نمی بیند و تنها یک حق یا دو حق برای آنها قائل است باید به این موضوع اعتراف کنیم و نباید برای زیبا جلوه دادن شریعت در ماقبل دیگران شریعت را دستکاری کنیم. زیرا تلاش برای صیقل دادن امور برای خوشایند ساختن فرهنگ مدرن مستلزم خطرات بسیاری است که بسیاری از اسلام گرایان در قرن بیستم، در آن گرفتار شده اند. ما باید صریح و واضح باشیم و صرفاً برای منافع اقناع کننده یا جدلی از قیود اجتهاد فراتر نرویم.

ه- اگر به این نتیجه رسیدید که در اسلام نظام حقوقی در مورد حیوانات وجود دارد، شایسته است تحقیقات شما همراه با توصیه ها و توجیهاتی در این زمینه باشد و یا حتی الامکان با مجموعه ای از مقررات قابل تدوین در قالب یک نظام تربیتی و توجیهی برای عموم مسلمانان و نیز به صورت قانونی برای دولت ها، وزارتخانه ها و مؤسسات مربوطه باشد.

و ـ این بحث نیازمند تتبع بسیار گسترده در سخنان فقیهان در طول تاریخ و جمع آوری بیشترین تعداد ممکن از متون و کلمات و آراء است تا آنها را به شیوه ای نوین سامان دهی کرد، لذا چنین تحقیقی را پر زحمت می دانم و دلیل آن را نیاز به جمع آوری تعداد زیادی از موضوعات و نکات پراکنده از ابتدای فقه تا آخر آن می دانم تا از این طریق بتوان یک ساختار کلی برای آن ترسیم کرد.  هر چه متون قرآنی، حدیثی، فقهی یا تفسیری بیشتری در دسترس داشته باشید، مواد بیشتری در اختیار شما خواهد بود تا بتوانید تصویر هرچه کامل تری ارائه کنید.

ز - رصد متون حديثي كه بعضي حيوانات را به تقسيم بندي دینی يا مذهبی تقسيم مي كند، اين حيوان سني، آن حیوان شيعی، این حیوان ناصبی و فلان فلان است، مناسب است يك مطالعه علمی اجتهادی متوازنی، برای این گونه متون و چگونگی درک، مستندسازی و برخورد با آنها، ارائه کنید از جمله این متون، نصوصی است که در مورد مسوخ و انواع آن ها، تعداد آنها و منشأ انسانی آنها آمده است. وفقکم الله لکل خیر.

_____________________

[1] حیدر حب الله، إضاءات فی الفکر والدین والاجتماع ۳: سوال 474.